Kada je ''probijen'' put prema Banj brdu? Ko je pošumljavao grad? Zašto su Banjalučani zakucavali eksere u statuu ''Vitez u željezu''? Kako se zvao ''fast fud'' za vrijeme turske vladavine? Gdje se jela najbolja pura s mlijekom?

U ovom tekstu ćete pronaći odgovore na mnoga zanimljiva pitanja koja se tiču Banjaluke u prošlim danima.

Većina onih koji žive u ovom gradu, kojeg danas nazivaju privrednim, univerzitetskim, administrativnim i političkim centrom Republike Srpske, i ne znaju koje zanimljivosti se kriju u gradu na Vrbasu. Istorija grada je više nego interesantna: ispredeno je mnoštvo priča i bajki, ali je mnogo i istorijskih činjenica koje i te kako mogu da budu dobra baza za razvoj turizma.

Banjaluka se prvi put pominje 1494. godine u povelji ugarskog kralja Vladislava II Jagelovića, izdatoj u Budimu na latinskom jeziku, iako je grad postojao i ranije. Praistorijski arheološki lokaliteti, kao i predmeti koji su pronađeni na njima, govore o postojanju ljudskih zajednica na ovom prostoru još u periodu između 50.000 i 35.000 godina prije nove ere.

U antičkom periodu šire područje Banjaluke i zapadne Bosne bilo je naseljeno ilirskim plemenima Mezeja i Oserijata, koji su iza sebe ostavili mnogobrojna gradinska naselja. Rimljani su, takođe, ostavili niz “otisaka”, odnosno puteva i građevina, ali najviše toga je naslijeđeno iz vremena osmanske vladavine duge 350 godina, posebno iz doba vladavine Ferhat-paše Sokolovića. Naravno, brojni su i tragovi austrougarske okupacije, koja je trajala od 1878. do kraja Prvog svjetskog rata.

Nakon 1918. ovo područje postaje dio Kraljevine SHS, a od 1929. centar Vrbaske banovine u okviru Kraljevine Jugoslavije, kada doživljava i svoj najveći uspon. Prvi ban Vrbaske banovine Svetislav Tisa Milosavljević (1929-1934) za vrijeme svog mandata gradi veliki broj objekata, kako zgrada kulture, tako i muzeje, bolnice i drugo. Banjaluka je ponovo doživjela procvat nakon Drugog svjetskog rata. Sve ovo je manje-više poznato, kako sa časova istorije, tako i iz priča o samom gradu. Međutim, one manje poznate istorijske činjenice obično nas najviše interesuju, jer mnogo više otkrivaju nijanse nekadašnje životne realnosti od klasičnih istorijskih fakata iz udžbenika.

Niču i dućani

Prenosimo vam dijelove fenomenalne knjige Beograđanke Snežane Vicić “Banjaluka – vodič kroz epohe”. Knjigu je izdao “Atelje Vicić” 2014. godine, a kako autorka u kolekciji ima, pored velikog broja razglednica, i stare fotografije Banjaluke, postoji mogućnost da u narednim godinama izađe i nova publikacija, koja će oživjeti istoriju grada na Vrbasu. Inače, autorka godinama skuplja stare razglednice, koje su našle mjesto i u njenoj prethodnoj knjizi “Pozdrav iz Banjaluke”.

Priča seže u daleku prošlost, započinjući u vremenima kada je Banjaluka 1553. godine postala centar bosanskog sandžaka. Kako je od 1580. do 1639. bila upravno sjedište pašaluka ili beglerbegluka, stekli su se uslovi za izgradnju mnogih objekata i širenje varošice. Ferhat-paša Sokolović – koji je potekao iz moćne porodice Sokolovića, čiji je najpoznatiji predstavnik Mehmed-paša Sokolović – među prvima je počeo izgradnju većih objekata u Banjaluci.

Nikli su Ferhadija džamija, medresa, turbe, veliki han na sprat, sa 20 soba, zatim hamam, odnosno javno kupatilo, pa karavan saraj, te musafirhana ili svratište, kao i skladišta za žito. Naravno, niču i dućani, prema nekim podacima njih 69. U periodu vladavine Ferhat-paše izgrađen je i drveni most preko Vrbasa, kameni most preko Crkvene, ali i mlin sa tri vitla na Vrbasu. Za Ferhat-pašu Sokolovića kažu da je napravio “bum” u razvoju Banjaluke u svoje vrijeme, kao što je za svog perioda napravio ban Tisa Milosavljević.

Pruga i stanica

Interesantna je i priča o željeznicama u Banjaluci, koja počinje daleke 1869. godine. Tada je osmanska vlast potpisala ugovor za gradnju željezničke pruge sa akcionarskim društvom barona Morisa Hirša, kojem je odobrena eksploatacija u trajanju od 99 godina, uz garantovanu godišnju dobit od 14.000 franaka po kilometru pruge. Ugovorom je bilo predviđeno da željeznička pruga u dužini od 2.500 kilometara bude završena za sedam godina. Baron Moris Hirš osniva kompaniju pod nazivom “Društvo za eksploataciju željeznica u Turskoj Evropi”.

Sredinom 1869. godine austrijski stručnjaci su stigli u Bosnu i počeli s radom na trasiranju pruge od Dobrljina preko Banjaluke, Jajca i Sarajeva do Goražda. Trasiranje pruge kroz Bosnu bio je jedan od najkompleksnijih tehničkih zadataka. Prva pruga u BiH puštena je u saobraćaj krajem decembra 1872. godine. Međutim, prevoz je bio skup i neprihvatljiv za narod, a troškovi prevoza željeznicom prevazilazili su ekonomsku isplativost. Saobraćaj vozova prvo je smanjen, da bi već 1875. bio obustavljen zbog nedovoljnog broja putnika i robe koji su prevoženi željeznicom.

Tako je sve mirovalo određeno vrijeme, dok austrougarske vlasti nisu odlučile da saobraćaj ponovo bude uspostavljen, pa je pruga popravljena. Saobraćaj od Banjaluke do Prijedora uspostavljen je 1. decembra 1878. godine, a do Dobrljina 24. marta 1879. Tada su izgrađene i nove stanične zgrade, kao i magacini i utovarno-istovarne rampe.

Krajem 1891. godine Željeznička stanica Banjaluka povezana je sa gradom Banjaluka novoizgrađenom željezničkom prugom u dužini od tri kilometra. Tada je sagrađena i zgrada glavne Željezničke stanice. Dotadašnja stanična zgrada Banjaluka postala je “Banjaluka Predgrađe”, a nova stanična zgrada u centru grada postala je stanica “Banjaluka Grad”. Ova novoizgrađena pruga imala je dva odvojena industrijska kolosijeka, jedan za fabriku duvana, a drugi za rudnik uglja.

Statua i kestenje

Ispred zgrade Željezničke stanice 1916. postavljen je neobičan spomenik – “Vitez u željezu”. Cilj je bio da se sakupi novac za finansiranje rata, ali na potpuno nestandardan način. Prodajom eksera, po znatno višoj cijeni od realne, omogućavalo se donatoru da ukucava eksere u statuu viteza izrađenu od drveta. Statua je bila visoka oko dva metra, bila je ofarbana u srebrnu boju i postavljena na kameno postolje. Pred kraj Prvog svjetskog rata srušili su je, što je još zanimljivije, prodavci kestenja, da bi ložili vatru na kojoj su pekli kestenje.

Mnoge čitaoce zaintrigiraće i informacije o Carskom drumu. To je u 19. vijeku bio moderni put, iako dug samo dva kilometra i širok tri i po metra. Sagrađen je još u vrijeme Ferhat-paše Sokolovića, bio je širi od svih ostalih u Bosni, a uz to i kaldrmisan. Tako je otvoren novi prilaz centru Banjaluke i to kroz tadašnji Bojića han. Inače, u tursko vrijeme hanovi su bili mjesta u kojima su se trgovci zadržavali duže vrijeme, kupujući i prodajući robu. To su bili svojevrsni hoteli, u kojima je bio omogućen i smještaj robe.

Takođe, pred kraj turske vladavine u Banjaluci je bilo šest hanova. Upravo jedan od njih bio je na sjevernom ulazu u grad, na Gornjoj Malti i držao ga je čuveni trgovac Bojić, po kome je dobio ime Bojića han. Riječ je o gornjem dijelu današnje Ulice Mladena Stojanovića, od zgrade Vlade RS i parka “Mladen Stojanović”, do bivše mljekare i sadašnje Ulice Ranka Šipke.

Zanimljivo je da su poslije poštanskih diližansi, odnosno poštanskih kola koja su vukli konji, u Banjaluku 1912. godine stigli i poštanski automobili. Na Carskom drumu, koji je za to vrijeme već bio uzak, ta vozila stvarala su pravu pometnju, posebno kada je trebalo da se mimoiđu s konjskim zapregama.

Žila kucavica

Ova sjajna knjiga otkriva i da je austrougarski general Alferd fon Jelson najzaslužniji za sadnju drvoreda u Banjaluci. Naime, po njegovoj naredbi, duž Carskog druma i drugih ulica počela je sadnja drveća. Tada je posađeno 17 kilometara aleja sa čak 4.714 stabala.

Tu je i nešto poznatija priča o trgovcu Tomi Raduloviću, koji je jedno vrijeme bio “sve i svja” u Banjaluci. Kada su 1878. godine autrougarske trupe prilazile Banjaluci, Toma, kao neprikosnovani vladar ulice, na svoju zgradu zvanu “Albanija” stavio je natpis Gospodska ulica. To ime se, uprkos velikom broju promjena, najčešće koristi. Naravno, u toj ulici dva najveća objekta bila su upravo zgrade ovog trgovca. Pored “Albanije”, druga je bila na mjestu sadašnje zgrade Gradske uprave, a izgrađena je 1855.

Publikacija sadrži još niz zanimljivosti. Recimo, saznanje da je današnja “Tržnica” bila i ranije žila kucavica grada. Grad je imao Pazarište i Govedarnicu. Sve te trgovce i radni svijet, koji je dolazio da kupuje i prodaje, trebalo je da neko nahrani. Tu su “uskakali” aščije ili kuvari. Oni su u aščinicama, nekoj vrsti današnjih “fast fudova”, odnosno restorana brze hrane, nudili već spremljena jela po povoljnim cijenama.

Treba znati i da su u turskom periodu škole za hrišćansku djecu i te kako bile rijetkost. Srpska osnovna škola za mušku i žensku djecu osnovana je tek 1856. Prvo se nalazila u kući Atanaskovića, a kasnije u zgradi Tome Radulovića u Gospodskoj ulici. Školovanje se plaćalo 25 groša mjesečno, a najinteresantnije od svega je to što su đaci bili obavezni da svake subote učitelju donesu po dva jajeta.

Vodič sadrži i informacije o Banjaluci nakon 1945. Recimo, o tome da je stambeno-poslovna zgrada “Titanik” bila najimpozantnija zgrada Banjaluke poslije Drugog svjetskog rata. Sagrađena je 1953. prema projektu inženjera Ibrahima Salihagića. Na kraju zgrade prema hotelu “Palas” nalazio se mliječni restoran, u koji se, kako tvrde stariji Banjalučani, dolazilo najviše zbog najljepše pure sa kiselim mlijekom.

(Uno Radio)