Manastirska crkva Svetog Ilije u Krupi na Vrbasu nalazi se na dvadeset petom kilometru puta od Banjaluke prema Mrkonjić Gradu, istaknuta na uzvišenju iznad naselja.

Nedaleko od crkve teče rječica Krupa, uzvodno od ušća ukrašena kaskadnim dijelom vodotoka, sa posebnom cjelinom drvenih mlinova – narodne arhitekture koja u ambijentalnom smislu čini gotovo nerazdvojiv kompleks.

Crkva je smještena na nekropoli sa stećcima, koja zauzima skoro čitav južni dio porte. Među njima su i dva ukrašena krstovima, rozetama i polumjesecom, klesanim u visokom reljefu. Iznad ove crkve, na stijeni koja se nadvila nad kanjonom Vrbasa, nalaze se ostaci velike srednjovjekovne tvrđave – Greben grada. Jedan od prvih istraživača srpskih starina u Bosni, mitropolit Sava Kosanović, 1888. godine kaže da je manastir u Krupi na Vrbasu veoma star, pretpostavlja iz 13. vijeka. Drugi opisivač Krupe, Vid Kovačević, 1889. godine bilježi predanje prema kojem je manastir zadužbina Stefana Nemanje.

U Šematizmu Banjalučkobihaćke mitropolije za 1911. godinu kaže se da su manastir Krupu u Dalmaciji osnovali kaluđeri manastira Krupe u Bosni i da su po nazivu toga bosanskoga manastira nazvali Krupom i ovajmanastir u Dalmaciji, kao i okolinu i rječicu. Krajevi u kojima se smjestio manastir sa crkvom posvećenom svetom Iliji u Krupi na Vrbasu nalazili su se u 13. vijeku u oblasti pod imenom Donji Kraji, a koja je ulazila u sastav bosanskog kraljevstva. Diplomatička istorijska građa koja se odnosi na Donje Kraje najvećim dijelom potiče iz ugarskih kancelarija, budući da je ugarska kruna pretendovala za dominacijom nad ovom oblašću. Za jednu veliku župu u ovoj oblasti – Zemljanik – zna se da ju je vojvoda Prijezda, najvjerovatnije vladar čitave bosanske banovine, 1287. godine dao u miraz svojoj kćeri. U povelji kojom potvrđuje ovaj poklon Prijezda navodi imena mjesta koja omeđuju darovani posjed, a koja prepoznajemo u toponomastici rubnih zona potonje turske nahije Zmijanje. Premda nigdje ne pominje Krupu, ovaj izvor se ipak može smatrati za sada polaznim obavještenjem o prošlosti prostora na kojem je ona nastala. Povelja svjedoči da je već u 13. vijeku današnje Zmijanje bilo izdvojena teritorijalno-politička jedinica; geografski i istorijski cjelovit prostor. Praistorijske gradine i tumulusi, ostaci antičkih kaldrmisanih drumova, srednjovjekovni utvrđeni gradovi, nekropole sa stećcima i stara crkvišta svjedoče o
dugom trajanju kultura koje su se na Zmijanju smjenjivale. One su utvrđivale i kultna središta, koja su se najčešće nasljeđivala, na osnovu čega bi se moglo pomišljati i na postojanje hramova na mjestu današnjih zmijanjskih manastira ne samo u Prijezdino vrijeme, već i znatno prije njega.

Na isti način izvori koji se tiču kasnijih feudalnih gospodara Donjih Kraja, u 14. i 15. vijeku – Hrvatinića i Vojsalića – posredno govore i o prošlosti ovdašnjih manastira. Radi se uglavnom o poveljama i trgovačkim ugovorima potpisivanim u utvrđenim gradovima u blizini današnje Krupe – Grebenu, Zvečaju ili Kotoru. Kako se
Greben grad pominje u izvorima još od kraja 12. vijeka, vjerovatno je da je u to vrijeme za potrebe plemstva i vojske pod njim sagrađena i bogomolja. Sudeći po diplomatskoj prepisci, Greben grad aktivno sudjeluje u značajnim istorijskim zbivanjima u 14. i 15. vijeku, a to pretpostavlja i živu crkvenu djelatnost, o čemu nas posredno obavještavaju izvori iz tog vremena. Naime, feudalni gospodari Donjih Kraja – Vojsalići – u to vrijeme su se starali o obnovi neke monaške zajednice, najvjerovatnije upravo one pod Greben gradom, u današnjoj Krupi na Vrbasu. Bili bi to prvi, za sada poznati, pomeni nekog manastira u ovim krajevima, oskudni po informacijama, ali jedini stariji od 1463. godine.

Ne može se sa sigurnošću govoriti ni o, u legendi pominjanim, vezama ove Krupe i Uspenskog manastira u Krupi kod Obrovca. U sadašnjem obliku crkva u dalmatinskoj Krupi potiče iz 16. vijeka, ali se njen postanak vezuje uz ime kralja Milutina. Treba napomenuti i da su na kraju 13. i početku 14. vijeka posjedi kralja Dragutina dosezali daleko na zapad, na teritoriju na kojoj se nalaze ovdašnji manastiri ili u njihovoj neposrednoj blizinu. Budući da su ondašnji gospodari Donjih Kraja, Hrvatinići, bili u nominalnom vazalnom odnosu prema Šubićima, koji su u istom vremenu gospodarili u oblasti sjeverne Dalmacije, postoji mogućnost da je manastir u Krupi na Vrbasu bio u izvjesnoj vezi sa dalmatinskim manastirom istog imena. Prva graditeljska rekonstrukcija crkve u Krupi na Vrbasu bi mogla biti iz prve polovine 14. vijeka, što je možda vezano za neki od krupnih događaja iz prošlosti spomenika o kojem su drugi podaci izgubljeni. Možda se podudarnost imena ova dva manastira može dovesti u vezu sa starim slovenskim izrazom “krupa” koji se odnosi na rijeku kratkog toka.

Za period od pada Jajačke banovine 1527/28. godine do obnove 1889. godine o crkvi Svetog Ilije u Krupi na Vrbasu imamo samo jednu vijest. To je izvještaj anonimnog austrijskog uhode koji je u periodu 1718-1739. godine prolazio sjevernim dijelovima Bosne, prikupljajući i šaljući u Beč podatke od važnosti za austrijske vojne akcije. U izvještaju se kaže: ” … uz istoimeni potok i selo Krupu nalazi se veliki zapustjeli kaluđerski kloster.” Budući da ovaj obavještajac izraz “kaluđerski kloster” koristi kad govori o pravoslavnim manastirima, to iz njegovog izvještaja zaključujemo da se početkom 18. vijeka održala tradicija o Krupi kao pravoslavnom manastiru, ali da je on tada zapušten i da se u njemu očito već dugo ne odvija vjerski život. Crkva Svetog Ilije u Krupi na Vrbasu doživjela je pravi preporod u velikoj obnovi koju je 1889. godine, uz dozvolu austrougarskih vlasti, izvršio mitropolit Sava Kosanović. Obnovi je prethodio opis crkve u kojem se kaže da su njeni zidovi sačuvani do visine iznad prozora i da su kameni okviri prozora na južnom zidu, preko dva metra visoki i srazmjerno uski, u potpunosti sačuvani. “Dovratne pragove od zapadnih i južnih vrata, kao i jednu ploču iz crkve sa natpisom”, kaže Kosanović, “odnijeli su Turci i upotrebili pri zidanju jedne džamije.” Uz sjevernu stranu crkve je, prema mitropolitovom opisu, bila podignuta prostrana trpezarija sa zasvedenim prozorima, a drugi nivo je imao sačuvan kameni korniš – vijenac. Vrata su spajala crkvu sa trpezarijom iznad koje su bile kaluđerske kelije, a južno od trpezarije bio je podrum i još neke tri zgrade ” … od kojih se vidi mnogo kamenja sa temeljima.” Kosanović piše da je pri gradnji korišćen tvrd krečni malter “… kao u kakve tvrđave”, a da se u oltaru još vide tragovi “gornjeg” zatrpeznog mjesta (sintronona). Za obnovu crkve u Krupi zemaljska vlada je dala odobrenje i 6 000 kruna, sam mitropolit uložio je u ovu obnovu 100 dukata, jeromonah Isaija Kostić dao je 50 dukata, a ” … ostali srpski darežljivi narod priteče u pomoć dobrovoljnim prilozima …”. Nekoliko vijekova obrušena crkva bez krova 1889. godine je tako prepokrivena i dozidan joj je uz zapadni zid zvonik. Zvono je nabavljeno iz Austrije, ali su ga već 1916. ili 1917. godine Austrijanci skinuli i pretopili za municiju. Drugo zvono nabavljeno je poslije Prvog svjetskog rata.

Samo kojih pola vijeka nakon Kosanovićeve obnove crkva Svetog Ilije doživjela je nova stradanja – ustaše su je 1941. godine zapalile, sagorio je ikonostas i sav drugi inventar u hramu, pao je krov. Zvono sa zvonika, teško, po pričanju mještana, 360 kilograma, tada je palo i razbilo se. Prilikom završnih borbi oko Krupe crkva je poslužila oslobodiocima kao bunker i mitraljesko gnijezdo. Šezdesetih godina ovog vijeka mještani su popravljali ovo veliko crkveno zdanje. Arheološki istraživački i konzervatorski radovi u kompleksu manastira Svetog Ilije u Krupi na Vrbasu izvedeni su 1986-1991. godine, a radovi na sanaciji hrama su u toku.

Crkva Svetog Ilije u Krupi na Vrbasu je jednobrodna bazilikalna građevina izrazite longitudinalnosti, sa polukružnom apsidom. Ovaj oblik oltar je dobio u obnovi 1889. godine. Arheološka iskopavanja ustanovila su tragove nekog starijeg svetišta, izrazito izdužene pravougaone osnove. Arheološka istraživanja u crkvi Svetog Ilije u Krupi na Vrbasu pokazala su veliki broj grobnih ukopa bez priloga, sa lijepo klesanim, ali neukrašenim gornjim pločama. Njihov položaj ukazuje na mogućnost da je groblje starije od crkve, što će se pouzdanije utvrditi preciznijim datovanjem grobnih ukopa. Dvije zidane grobnice se nalaze izvan crkve, istočno, na prostoru ostataka pravougaonog prezviterija. Dužinom od oko 24 metra i širinom od 12 metara crkva u Krupi na Vrbasu uvrštava se u najmasivnija sakralna zdanja u srednjovjekovnoj bosanskoj državi. Zvonik na zapadnom pročelju dozidan je u obnovi u prošlom vijeku. Uz sjevernu stranu crkve u Krupi se nalaze prostrani temelji čitavog kompleksa objekata. Na osnovu njihovog rasporeda, analogija sa spomenicima savremenim crkvi Svetog Ilije i vijesti koje pružaju istorijski izvori može se pretpostaviti da se radi o temeljima i donjim dijelovima zidova manastirskih zdanja i pratećih ekonomskih objekata. U ovim temeljima je iskopavanjem nađeno nekoliko fragmenata skromno profilisanih dovratnika i doprozornika, arhitravno ili lučno riješenih.

Crkva je zidana lomljenim, neobrađenim kamenom i bila je u nekom periodu, vjerovatno u obnovama u prošlom vijeku, omalterisana. Danas je prekrivena ravnom drvenom tavanicom i dvoslivnim krovom, a istraživanja pokazuju da joj je vjerovatno tako izgledala i prvobitna gornja konstrukcija. Nisu sačuvani tragovi originalne
podnice, a prilikom arheoloških istraživanja nisu pronađeni tragovi stubova ili pilastara koji bi nosili eventualnu svodnu konstrukciju. U Krupi danas uopšte nema fasadnog ukrasa, ali su arheološka istraživanja otkrila reprezentativne fragmente prelomljenog luka, vjerovatno sa apsidalnog prozora, optočenog ornamentom takozvane “dijamantske trake”, minuciozno izvedenim. Tokom arheoloških radova u zemlji pored manastirske crkve pronađeni su fragmenti oslikanog maltera. Za ove fragmente može se tvrditi da su stariji od 1527. godine, poslije koje je ovaj hram zapustio, a samo se pretpostavlja da su mlađi od 1447. godine, kad je, prema pisanim izvorima, izvršena neka rekonstrukcija crkve u Grebenu.

Sami po sebi oni ne govore mnogo – bojeni sloj je dosta propao, izblijedio od vlage u zemlji, mada je freska očito tehnički bila solidno izvedena. Korišćen je sasvim mali broj boja – plava, oker i crvena, tonirane krečnom bijelom i nekoliko njihovih međutonova. Fragmenti su veoma malih površina, a samo na nekoliko njih se primjećuje oštrim predmetom ugrebana kontura, mada motiv ostaje neprepoznatljiv. Na dva komada se razaznaje detalj nekog geometrijskog ornamenta, a na jednom fragmentu se razabire dobro slikano oko. Budući da nigdje unutar crkve nije pronađen malter ovog kvaliteta, nije moguće utvrditi kojoj od faza gradnje crkve ova dekoracija pripada, na kojem mjestu se u crkvi ili nekoj drugoj građevini ovog mnastirskog kompleksa ona nalazila, šta je predstavljala, kada i zašto je uklonjena. Fragment sa naslikanim okom govori da je tu bilo i figuralnih predstava, a dalja istraživanja bi možda mogla pomoći da se utvrdi eventualna veza ovih fragmenata sa onim što je od zidnog slikarstva uopšte na širem području sačuvano.

(Manastir Krupa na Vrbasu registrovan je kao spomenik kulture druge kategorije 1970. g. i uživao mjere zaštite propisane Zakonom o zaštiti kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine; Sl. list SR BiH br. 20/85)

Autor: dr Ljiljana Ševo

(Srbiubih.wordpress.com)